مقدمه درمان‌ موفقيت‌آميز مصرف‌ مواد تحت‌ تأثير عوامل‌ متعددي‌ قرار دارد نظير نوع‌ ماده‌ مصرفي‌ (حشيش‌، قرص‌هاي‌ اكس‌ و ترياك‌ و...)، روش‌ مصرف‌ مواد (خوراكي‌، تدخين‌، تزريق‌)، سابقه‌ و مدت‌ زمان‌ مصرف‌ مواد، انگيزه‌ فرد مصرف‌ كننده‌ برايدرمان‌، ويژگي هاي‌ شخصيتي‌ فرد مصرف كننده‌، مهارت‌ و تجربه‌ درمانگر، بهره‌مندي‌ فرد از حمايت‌هاي‌ خانوادگي‌ و اجتماعي‌. با اين‌ حال‌، روش‌هاي‌ درمان‌ سوءمصرف‌ مواد شامل‌ درمان‌هاي‌ دارويي‌ و درمان‌هاي‌ غيردارويي‌ (روانشناختي‌ /مشاوره‌اي‌) است‌. هدف‌ از درمان‌ دارويي‌، از بين‌ بردن‌ وابستگي‌ جسمي‌ به‌ مصرف‌ مواد مخدر است‌. در مقابل‌ هدف‌ از درمان‌هاي‌ غير دارويي‌، از بين‌ بردن‌ وابستگي‌ رواني‌ به‌ مصرف‌ مواد است‌. بايد بدانيم‌ كه‌ بعضي‌ از مواد، وابستگي‌ جسماني‌ قوي‌تري‌ دارند و برخي‌ ديگر وابستگي‌ رواني‌. نكتة‌ مهم‌ آن‌ است‌ كه‌ هر نوع‌ وابستگي‌ در فرد مصرف‌ كنندة‌ مواد نوعي‌ اجبار‌ براي‌ مصرف‌ مواد را به‌ وجود مي‌آورند. متأسفانه‌ در بسياري‌ از مواقع‌ تصور بر اين‌ است‌ كه‌ رفع‌ وابستگي‌ جسمي‌ (سم‌زدايي‌) با درمان‌ اعتياد يكسان‌ است‌، در حالي‌ كه‌ اگر وابستگي‌ رواني‌ درمان‌ نشده‌ باقي‌ بماند احتمال‌ عود مصرف‌ مواد، بسيار زياد است‌. در عين‌ حال‌ لازم‌ به‌ ذكر است‌ كه‌ در بسياري‌ از مواقع‌ فرد مصرف‌ كننده‌ مواد مبتلا به‌ يكي‌ از انواع‌ اختلالات‌ رواني‌ نيز مي‌باشد (اختلالات‌ خلقي‌ نظير افسردگي‌، اختلالات‌ اضطرابي‌، اختلالات‌ انطباقي‌ و...) و فرايند درمان‌، زماني‌ موفقيت‌آميز خواهد بود كه‌ اختلال‌ رواني‌ (همراه‌ اعتياد) فرد نيز مورد توجه‌ و درمان‌ قرار گيرد.
بايد بدانيم‌ كه‌ مناسب‌ترين‌ افراد براي‌ درمان‌ دارويي‌ «اعتياد»، روان پزشكان‌ (متخصصان‌ اعصاب‌ و روان‌) و يا پزشكان‌ عمومي‌ هستند. البته‌ ضروري‌ است‌ تا پزشكان‌ عمومي‌ دوره‌هاي‌ ويژه‌ درمان‌ دارويي‌ «اعتياد» را پشت‌ سر گذرانده‌ باشند.
مناسب‌ترين‌ افراد براي‌ درمان‌هاي‌ روان شناختي‌ و مشاوره‌اي‌ «اعتياد»، روانشناسان‌ باليني‌ و مشاوران‌ با سابقه‌ فعاليت‌ و درمان‌ در اين‌ حوزه‌ مي‌باشند.

مرحله نخست درمان، سم‌زدايي و پايدارسازي
سم‌زدايي فرآيندي است كه در طي آن با مراقبت پزشكي و درمان دارويي به بيمار كمك مي‎شود تا حداقل مشكلات جسمي و رواني را در هنگام ترك مواد تجربه كند و به كاركردي بهتر دست يابد.
سم‌زدايي به خودي خود باعث بهبود درازمدت نمي‌شود، بلكه بايد به آن به عنوان مرحله آماده‌سازي بيمار براي تداوم درمان، حفظ وضعيت پاك بودن از مواد و تشويق به بازتواني نگريست.
سم‌زدايي به روش هاي گوناگون انجام مي‎گردد. مهم‌ترين اين روش ها عبارتند از:
الف‌ - استفاده‌ از قرص‌هاي‌ كلونيدين همراه با داروهايي مانند اگزازپام يا كلنازپام.
ب‌ - استفاده‌ از متادون‌ خوراكي‌.
ج‌ - استفاده‌ از داروي‌ بوپرنورفين‌.
د - استفاده‌ از داروهاي‌ نالتروكسون‌ و نالوكسون‌.
ه- سم‌زُدايي‌ فوقِ سريع‌ با استفاده‌ از بي‌هوشي‌ كامل‌.
بايد در نظر داشت كه مناسب‌‌‌ترين روش درماني با در نظر گرفتن كم‎ترين عوارض جانبي نامطلوب و بيشترين احتمال موفقيت براي هر بيمار به شرايط خاص آن بيمار و تشخيص پزشك معالج بستگي دارد.
از درمان هاي طب جايگزين تنها روش درماني طب سوزني است كه اثربخشي آن به لحاظ علمي نشان داده شده است.

شاخص‌هاي موفقيت مرحله سم‌زدايي و پايدارسازي
هدف اصلي در اين مرحله، گذراندن بدون خطر علايم و نشانه هاي ناشي از ترك، دستيابي به پرهيز كامل و ايجاد انگيزه در بيمار براي ادامه درمان و ورود به مرحله پيشگيري از عود و بازتواني است.
شاخص هاي موفقيت در اين دوره عبارتند از:
تكميل سم‌زدايي
دستيابي به وضعيت پرهيز از مصرف مواد غيرقانوني
باقي ماندن در درمان و حفظ رابطه درماني
سابقه رفتارهاي پر خطر عاملي است كه درمان موفقيت آميز را تحت تأثير قرار مي دهد: استفاده از روش تزريق در گذشته و حال
ميزان رعايت بهداشت در مصرف تزريقي
سابقة تزريق مشترك
ارتباط هاي جنسي متعدد
ارتباط هاي جنسي ناايمن
رفتارهاي غيرقانوني
خالكوبي
زد و خورد و درگيري هاي فيزيكي

سم‌زدايي با كلونيدين و داروهاي كمكي آن
كلونيدين يك داروي ضد فشار خون است كه براي كاهش علائم ترك مواد افيوني (ترياك، هرويين و . . )، با موفقيت به كار رفته است. مزيت عمدة اين دارو اين است كه مصرف آن باعث وابستگي نمي شود و بلافاصله بعد از سم زدايي مي توان از داروهايي مانند نالتروكسون استفاده كرد. كلونيدين علايم زير را تخفيف مي‌دهد:
افزايش فشار خون
تپش قلب
استفراغ
دل‌پيچه و اسهال
لرزش
تعريق
اشك ريزش و آب ريزش از بيني
سيخ شدن موهاي بدن
اتساع مردمك‌ها
اما علايم زير تنها تا حدودي تخفيف مي‎يابد:
بي‌خوابي
بي قراري
گرفتگي هاي عضلاني
كلونيدين علايم زير را تخفيف نمي‌دهد:
خميازه
سكسكه
دردهاي استخواني و عضلاني
افسردگي
پيش از تجويز
در مصرف كلونيدين رعايت نكات زير ضروري است:
فشار خون مساوي يا بالاتر از 55/85 ميلي‌متر جيوه باشد
در مورد بيماران با سابقه بيماري قلبي ـريوي انجام مشاوره داخلي قلب پيش از آغاز درمان ضروري است.
كلونيدين با الكل، داروهاي آرام بخش ـ خواب‌آور، مهاركننده هاي مونوآمين اكسيداز، ديورتيك‌ها و ساير داروهاي ضد فشار‌خون تداخل دارد.
خطر كاركردن با ماشين‌آلات و رانندگي حين مصرف اين دارو وجود دارد.
اندازه‌گيري منظم فشار خون ضروري است. در صورت افت فشارخون به پايين‌تر از 55/85 ميليمتر جيوه حتماً به پزشك معالج اطلاع داده شود
در صورت قطع ناگهاني و يا فراموش كردن مصرف دارو، افزايش واكنشي فشارخون همراه با تحريك‌پذيري، عصبي شدن، بي خوابي، تعريق، سردرد، ناراحتي شكمي، دردهاي عضلاني، و افزايش ترشح بزاق اتفاق خواهد افتاد.
تجويز كلونيدين:
دوز شروع معمولاً 2/0 تا 3/0 ميلي‌گرم در روز (يعني روزي دو الي سه نصف قرص) است، در صورت عدم افت فشار خون مي‌توان آن را در عرض سه تا چهار روز به 2/1 ميلي‎گرم در روز (معادل 6 قرص) افزايش داد. براي بسياري از بيماران حداكثر 4 قرص در روزكفايت مي‌كند.
دوره سم‎زدايي هرويين اغلب 5 تا 7 روز و در مورد ترياك 7 تا 10 روز به طول مي‎انجامد. البته برخي علايم ترك ممكن است تا 6 ماه نيز ادامه پيدا كنند.
براي بررسي و تنظيم دارو و كنترل فشار خون لازم است بيمار هفته‌اي دوبار يا بيشتر و حداقل هفته‌اي يك بار ويزيت شود. در مورد كساني كه هروئين مصرف مي‎كرده‎اند، ويزيت بيمار با فواصل كوتاه تر توصيه مي‎شود.
در صورت افت فشار خون به كمتر از 55/85 ميلي‌متر جيوه دوز بعدي دارو تجويز نشده و دوز كلي داروكاهش داده مي‎شود. اگر افت فشار خون مداوم و مستمر باشد، بايد دارو را قطع شود.
ختم درمان:
كلونيدين را بايد به تدريج و ظرف 2 الي چهار روز كاهش داد و قطع كرد. قطع ناگهاني دارو باعث افزايش واكنشي فشار خون (rebound hypertension) مي‌شود. در مواردي مي‌توان با توجه به نياز بيمار كاهش دارو تندتر انجام مي شود.

داروهاي كمكي
كلونيدين براي تسكين گرفتگي و درد عضلاني و استخواني ناشي از ترك مصرف مواد افيوني كارايي ندارد. داروهاي بسياري براي كمك به سم‎زدايي با كلونيدين استفاده مي شود. علايم اكثر بيماران با تركيبي از كلونيدين، داروهايي مثل آمي تريپتيلين، ايبوپروفن و احياناً اگزازپام، كلنازپام، لورازپام و يا هيوسين كنترل شده و نيازي به داروهاي بيشتر ندارند.
ـ در تجويز داروهاي ضددرد و مسكن بايد در نظر داشت كه اغلب اوقات تجويز خوراكي دارو كافي است و نيازي به تجويز فرم تزريقي آن نيست. ـ در مصرف داروهايي مانند كلنازپام، لورازپام، اگزازپام، ديازپام و فلورازپام بايد در نظر داشت كه اين داروها براي درازمدت اسفاده نشوند چون احتمال وابستگي به آنها وجود دارد.
ـ براي تخفيف بي‌قراري يا بي‌خوابي شديد در طي سم‎زدايي، بسياري از اوقات از داروهايي مانند كلرپرومازين، تيوريدازين و يا تري فلوپرازين استفاده مي شود. بايد توجه داشت كه اين داروها با ساير داروها مانند كلروكين، پروپرانولول، ليتيم و داروهاي ضدافسردگي تداخل دارند. همچنين مصرف همزمان تيوريدازين و نالتركسون مي‌تواند موجب خواب آلودگي شديد گردد.
ـ در صورتي كه تهوع و استفراغ شديد بوده و با كلونيدين قابل كنترل نباشد، مي‎توان از متوكلوپراميد و كلرپرومازين استفاده كرد. همچنين براي كنترل اسپاسم شديد روده‎ها و دل‎پيچه مي‌توان از هيوسين استفاده نمود. توجه به اين نكته جالب است كه دوزهاي بالاتر كلونيدين، در صورتي كه افت فشارخون ندهد، اغلب علايم تهوع و اسپاسم را كنترل مي‌‌كند.
سم زدايي با متادون
متادون يك داروي شبه‌افيوني صناعي است كه جايگزين هروئين شده و از راه ‌خوراكي هم قابل‌مصرف است‌. مدت اثر متادون بيش از 24 ساعت است‌. بنابراين ‌مصرف يك‌بار در روز آن كافي است‌. طول دوره درمان در موارد بستري مي‌تواند كوتاه‌تر باشد (تا 30 روز) و در صورت درمان سرپايي ممكن است هفته‌ها به طول ‌انجامد (تا 180 روز).
ـ دوز متادون در شروع بين 80-20 ميلي‌گرم در روز بسته به ميزان مصرف بيمار تعيين مي‌گردد. در مصرف دوزهاي بيش از 50 ميلي‌گرم را بايد توجه داشت كه ممكن است در افرادي كه نسبت به آن تحمل ندارند باعث مسموميت حاد و كشنده شود.
معمولاً دوز اوليه 20-15 ميلي‌گرم علائم را كنترل مي‌كند و در بيشتر موارد 40 ميلي‌گرم در روز براي اغلب بيماران كافي است.
موارد تجويز: - افراد سالخورده و زنان باردار.
- بيماران مبتلا به اختلالهاي قلبي و عروقي‌.
- بيماران جوان كه موفق به ترك با كلونيدين نبودند.
- بر اساس نظر روانپزشك براي درمان سرپايي بيماراني كه براي بار اول اقدام به‌ ترك نموده و كمتر از يكسال سابقه اعتياد دارند.
- درمان بستري افراد مسن و كسانيكه توأماً دچار بيماري جسمي هستند.
- عدم موفقيت و رضايت بيمار از ساير روش هاي درماني‌
- بيماران معتاد به هروئين‌
روش و مقدار تجويز دارو: متادون به صورت قرصهاي 5 ميلي‌گرمي و آمپولهاي 5 و 10 ميلي‌گرمي در بازار ايران موجود است‌. براي سم‌زدايي، فرم تزريقي توصيه نمي‌شود.
شايع ترين عوارض جانبي متادون عبارتند از:
سستي و خواب آلودگي
افزايش تعريق
يبوست
كاهش ميل جنسي
افزايش وزن
بي خوابي يا بي نظمي خواب
بي نظمي در سيكل ماهانة خانم ها، به خصوص در 6 ماه اول درمان
بايد در نظر داشت در كل اين عوارض چندان شايع نيستند و لزوماً در هر كسي كه متادون مصرف مي كند رخ نمي دهند.
تداخل هاي دارويي: ـ متادون با برخي از داروها تداخل عمل دارد به همين اگر متادون مصرف مي كنيد و نياز به مصرف دارويي پيدا كرديد حتماًاين مسئله را با پزشك معالج در ميان گذاريد.
ـ متادون را نبايد با همراه با بوپرنورفين، نالتروكسون يا نالوكسون و ترامادول مصرف كرد.
ـ مصرف نالتروكسون همراه با مواد مخدر مي تواند خطرناك باشد و منجر به مرگ شود. همچنين مصرف آن همراه با داروهايي مثل ديازپام، كلنازپام يا لورازپام و برخي داروهاي ضدافسردگي بايد با احتياط و تحت نظر پزشك صورت گيرد.

سم‌زدايي با بوپرنورفين
ـ موارد تجويز سرپايي و بستري آن مشابه متادون است.
ـ در بيماراني كه سابقه مشكلات قلبي تنفسي‌، خطر خودكشي و مسموميت با متادون دارند، مي‌تواند انتخاب مناسبي باشد.
روش و مقدار تجويز دارو:
ـ دوره سم‌زدايي ترجيحاً 5 روزه است، البته مي‌توان اين مدت را قدري افزايش داد. اگرچه معمولاً دوره بيش از 10 روز لزومي ندارد.
بر اساس پاسخ باليني، ميزان دارو را مي‌توان به حدود 10 ميلي‌گرم تا روز سوم بالا برد، سپس در طول روزهاي بعدي سم‌زدايي كاهش داد. مي‌توان مقدار لازم را يك بار در روز تجويز نمود.
عوارض جانبي:
در مجموع بوپرنورفين دارويي كم ضرر است و شايع ترين عارضة جانبي آن ايجاد سستي و خواب آلودگي است.
هنوز مشخص نشده كه مصرف بوپرنورفين در حاملگي مضر باشد.
موارد زير مصرف آن با احتياط صورت گيرد:
نارسايي شديد كبد
نارسايي شديد كليه
كم كاري تيروييد
بيماري آديسون
بيماران پير يا بسيار ناتوان
بيماراني كه حساسيت شناخته شده به اين دارو دارند
تداخل دارويي:
مصرف بوپرنورفين به خصوص با مواد مخدر، داروهاي آرامش بخش و داروهايي مثل ترانيل سيپرومين بايد با احتياط صورت گيرد.

سم‌زدايي با نالتروكسون
اساس اين شيوة درمان جدا كردن مواد افيوني از گيرنده‌هاي خود و در نتيجه تسريع در فرآيند سم‌زدايي است.
بايد توجه داشت كه اين درمان هيچ‎گونه مزيتي بر ساير روش‎ها ندارد، ضمن اين كه در روش فوق سريع به دليل انجام بيهوشي، بيمار در معرض خطر اضافه‎اي قرار مي‎گيرد.
از نظر علمي، برتري اين روش بر ساير روش‎هاي سم زدايي به اثبات نرسيده است.
اين روش موجب بروز علايم شديد ترك مي‎گردد و به همين علت بايد با استفاده از كلونيدين و آرام بخش‌ها علايم ترك كاهش داده شوند.

سم‌زدايي فوق سريع Ultrarapid Opioid Detoxification(UROD)
سم زدايي فوق سريع روشي است كه طي آن با استفاده از داروهايي مثل نالتروكسون، فرآيند سم‌زدايي در مدت كوتاه (چند ساعت ) و زير بيهوشي انجام مي‎شود.
بايد توجه داشت كه اين درمان هيچ‎گونه مزيتي بر ساير روش‎ها ندارد، ضمن اين كه به دليل انجام بيهوشي، بيمار در معرض خطر اضافه‎اي قرار مي‎گيرد.
ـ اين روش با ريسك بيهوشي و هزينه به مراتب بالاتر همراه است.
ـ در بعضي منابع، از اين روش به عنوان روشي منسوخ نام برده مي‎شود.
اين روش در موارد زير جايز است:
سن كم‌تر از 40 سال
شدت اعتياد كم تا متوسط
عدم وجود ممانعت طبي يا رواني
اصرار بيمار براي سم‎زدايي با اين روش، با وجود اين كه توضيح كافي در مورد ساير روش‎هاي سم‎زدايي داده شده است.
موارد منع انجام مطلق:
بارداري
سابقه بيماري قلبي يا شواهدي دال بر بيماري قلبي در معاينه‌هاي فيزيكي و بررسي‎هاي انجام شده
اختلال كاركرد كليه
بيماري پيشرفته كبدي
سابقه جنون
بيماراني كه به هر علت بيهوشي برايشان خطرناك است
موارد منع انجام نسبي:
سابقه افسردگي
وضعيت اجتماعي ناپايدار
مزايا:
سرعت بيشتر، كاهش علائم آزار دهنده ترك، كم‎تر بودن ميزان درد، به پايان رسيدن مرحله سم زدايي در همه بيماران، و بالا رفتن احتمال ورود به درمان با نالتركسون
معايب:
هزينه بالا، ريسك بيهوشي، باور غلط مبني بر اين كه اين روش درمان قطعي اعتياد است، خطر بروز دليريوم در موارد نادر، مواردي از نارسايي كليه ناشي از رابدوميوليز

سم زدايي سريع
اين روش سم زدايي طي 48 تا 72 ساعت كامل مي‌شود. در روز اول ممكن است علايم ترك متوسط تا شديد بروز كنند، اما بعد به سرعت كم مي‌شوند.
مهم‌ترين مزيت اين روش درماني فاصله زماني كوتاه (2 تا 3 روزه) بين شروع سم‌زدايي تا آغاز درمان با نالتركسون است.
اين روش با داروهاي مختلف قابل انجام است كه كلونيدين. و بنزوديازپين‌ها (مانند اكسازپام خوراكي يا ميدازولام عضلاني) از داروهايي هستند كه عمدتاً در اين روش استفاده مي شوند.
اين روش در موارد زير جايز است:
سن پايين‌تر از 40 سال
شدت اعتياد كم تا متوسط
عدم وجود موانع طبي يا رواني
اصرار بيمار براي سم‎زدايي با اين روش، با وجود اين كه توضيح كافي در مورد ساير روش‎هاي سم‎زدايي داده شده است.
موارد منع انجام مطلق:
بارداري سابقه بيماري قلبي يا شواهدي دال بر بيماري قلبي در معاينه‌هاي فيزيكي و بررسي هاي انجام شده
اختلال كاركرد كليه
بيماري پيشرفته كبد
وابستگي همزمان به داروهايي مثل ديازپام، كلنازپام، لورازپام، الكل و آمفتامين‌ها (شيشه)
سابقه جنون
موارد منع انجام نسبي:
سابقه افسردگي
وضعيت اجتماعي ناپايدار
بيماراني كه از اين روش درماني سود مي‌برند:
كساني كه انگيزه‌ قوي براي پرهيز از مواد افيوني دارند، از حمايت اجتماعي خوبي برخوردارند (شاغلند، ارتباط بين‌فردي و زناشويي مناسب دارند، و از حمايت خانوادگي خوبي برخوردارند) و دچار مشكل بارز روانشناختي نيستند.

درمان‌هاي طب جايگزين
طب سوزني:
طب سوزني تنها روش شناخته شده طب جايگزين براي سم‏زدايي در سوءمصرف مواد است كه از نظر علمي مورد قبول مي‎باشد و اغلب براي كاهش علايم ترك مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
در انجام اين روش توجه به نكات زير ضروري است:
سوزن مورد استفاده بايد استريل باشد.
ولتاژ عموماُ 4 تا 5 ولت و شدت جريان 3 ميلي‌آمپر است.
بسياري از علايم اغلب پس از 15 دقيقه بهبود يافته و پس از 30 دقيقه از بين مي‌روند.
توصيه سازمان بهداشت جهاني آن است كه در زنان باردار با احتياط بسيار انجام شود.
تحريك طولاني‌مدت مي تواند منجر به انبساط معده شود كه البته اغلب پس از قطع تحريك برگشت پذير است.
ساير روش هاي ممكن عبارتند از ماساژ نقاط كليدي يا استفاده از الكترود بدون استفاده از سوزن.
سم زدايي به صورت بستري:دو يا سه بار يا بيشتردر روز به مدت 7 تا 8 روز
سرپايي: كه مشكل تر است. طي 14 روز تنها 10% بيماران سم زدايي مي‌شوند.
اغلب در تركيب با تمرين هاي آرامش‎سازي (relaxation) انجام مي‎شود.
انجام اين روش در تركيب با درمان‌هاي زير نيزمطالعه شده و اثرات درماني مثبتي به همراه داشته است:
سم زدايي فوق‌ سريع
درمان نگاه‌دارنده با متادون
ترك ماري جوانا
ترك كوكايين
ترك آمفتامين‌ها (شيشه)
صرف نظر از روش انتخاب شده براي سم‌زدايي، اجراي روش هاي پيشگيري از عود به دنبال سم زدايي الزامي است. درمان اعتياد بدون در نظر داشتن پيشگيري از عود و پيگيري بيماران، درماني ناقص و غير علمي است.